PAMIĘTNIK Z OKRESU DOJRZEWANIA
1991Piotr Trzaskalski
Opowieść Wacława Cierpińskiego, żołnierza Armii Krajowej Okręgu Wileńskiego, aresztowanego przez NKWD w 1945 roku i zesłanego do Workuty.
Dokumenty historyczne pojawiają się wśród etiud szkolnych lat 90. stosunkowo rzadko. Tematyka ta bywa podejmowana w tej i następnej dekadzie niemal wyłącznie w kluczu autobiograficznym. Studenci opowiadają historie rodzinne, dla których przeszłość kraju stanowi tło determinujące losy bliskich. W tym samym okresie, szczególnie na jego początku – tuż po przemianach ustrojowych w Polsce, wątki historyczne podejmowane są jednak nader często w dokumentach profesjonalnych. Dokumentaliści, publiczność i decydenci odczuwają wówczas wzmożoną potrzebę rozliczenia ze stosunkowo nieodległą przeszłością, wypełnienia białych plam lub odkłamania historii, która była przedmiotem manipulacji władz PRL. Najczęściej powracającym tematem w kinie dokumentalnym tamtych lat były stosunki polsko-sowieckie i prześladowanie Polaków przez radziecki system przemocy. Większość tych filmów, realizowanych głównie w funkcjonujących przy WFD studiach Wir i Kronika, to dość konwencjonalne dokumenty historyczne, w których narracja bohatera lub bohaterów ilustrowano materiałami archiwalnymi. Można jednak pośród nich odnaleźć utwory, których autorzy próbowali uniwersalizować przekazywane treści, odwoływać się do języka symbolicznego jak Irena Kamieńska w Za horyzontem (1991) czy w Głosach z daleka (1992).
Na tle tych produkcji etiuda szkolna Piotra Trzaskalskiego wydaje się przedsięwzięciem wyjątkowym. Stanowi pewien wyłom w produkcjach szkolnych, ale i znacznie różni się od estetyki dominującej w profesjonalnie realizowanych filmach. W konstrukcji Pamiętnik z okresu dojrzewania przypomina konwencjonalny dokument historyczny: narracja bohatera prowadzona zza kadru zilustrowana została archiwaliami i ujęciami współczesnymi. Sposób wykorzystania materiałów i forma ujęć współczesnych odbiegają jednak od ówczesnych standardów i nadają opowieści dodatkowe znaczenia.
Bohaterem etiudy jest Wacław Cierpiński, pseudonim „Rum”, żołnierz 6 Samodzielnej Brygady AK Okręgu Wileńskiego, aresztowany 3 stycznia 1945 przez władze sowieckie. W maju tego roku został skazany na łagier za organizowanie „zbrojnego powstania przeciwko ZSRR”. Po dziesięciu latach udało mu się wrócić do Polski. Opowieść Cierpińskiego koncentruje się na wybranych epizodach pasma cierpień i tułaczki. W pamięci widza pozostają z pewnością opisy niewyobrażalnego głodu i pracy ponad siły, gra na akordeonie (dzięki której bohater ocalił życie) i dzień powrotu do ojczyzny. W tym momentach narracji autorzy filmu wykorzystują archiwalne fotografie. Nie posługują się jednak tradycyjnymi technikami repollero. Zdjęcia umieszczają w jadącym wagonie towarowym takim, jakim Cierpińskiego wywieziono do łagru i jakim wracał do domu. Zdjęcia poruszają się, falują, filmowane są z góry, w perspektywicznym skrócie. Gdy bohater mówi o warunkach życia w obozie, o wyjałowieniu całego organizmu, o upodleniu i zezwierzęceniu, o otoczeniu śmiercią w kadrze widoczne są fotografie portretowe, na których twarze ulegają deformacji w sposób symboliczny oddającej stan ciała i duszy więźniów. W ujęciach współczesnych bohater widoczny jest w kadrze zaledwie kilka razy: Cierpiński gra na akordeonie, zjeżdża windą w dół. Również one mają znaczenie symboliczne, stanowiąc metaforyczny skrót jego sytuacji egzystencjalnej. Trzaskalski operuje w swym filmie poetyką fragmentu, wycinków z przeszłości, która oddaje mechanizm pamięci i stanowi próbę uchwycenia traumatycznego doświadczenia, dla którego tradycyjny sposób opowiadania wydaje się niewystarczający i nieodpowiedni.