CNY JĘZYK POLAKÓW

• Serial dokumentalny
• Produkcja:
  Polska
• Rok produkcji:
  1999
• Gatunek:
  Film oświatowy
• Barwny, 8 odcinków.

Odcinek 1: POLSZCZYZNA W ŁACIŃSKIEJ EUROPIE: Najstarsze polskie zdanie: daj ać ja pobruszę, a ty pociwaj, zapisane zostało w 1227 roku w klasztorze cystersów w Henrykowie, przez jednego z zakonników prowadzących księgi fundacyjne i uposażeniowe, które dziś nazwalibyśmy notarialnymi. Henrykowskie zdanie, pierwszy prozaiczny zapis w języku polskim, jest wcześniejsze w stosunku do historycznych zdań legnickich dotyczących opisu bitwy tatarskiej. Te i inne zabytki piśmiennictwa polskiego będą przedmiotem rozmów profesorów Andrzeja Litworni i Bogdana Sicińskiego, prowadzonych w bibliotekach i muzeach, gdzie znajdują się niezwykle cenne eksponaty, dokumentujące nasze dzieje, również dzieje języka polskiego. Przełomowym momentem dla rozwoju państwa polskiego było przyjęcie chrztu. Wraz z nim państwo Mieszka I stało się ważnym partnerem Cesarstwa Niemieckiego i Rzymu. Fakt ten nie pozostawał bez znaczenia dla rozwoju kultury i piśmiennictwa. Do polski przybywali, reprezentujący wyższy poziom rozwoju, świeccy i zakonni osadnicy. Przywozili z sobą wiedzę, nowe technologie, nowe prawa i zwyczaje. Powstawały nowe osady, grody, miasta, klasztory, kościoły. Kwitło rzemiosło artystyczne. Językiem obowiązującym była wówczas łacina. Dzieje swojej nowej ojczyzny spisywał, m.in. Gall Anonim, kronikarz Bolesława Krzywoustego. Skrupulatne księgi prowadzili również inni, przybyli do Polski mnisi. W ich łacińskich zapisach odnaleźć można wiele polskich nazw, imion, szczątków zdań. Bulla Gnieźnieńska z 1136 roku jest pod tym względem szczególnie bogata, jest także najstarszym zachowanym w Polsce zabytkiem piśmiennym. Zawarte w niej informacje pozwalają na weryfikowanie polskiego systemu fonetycznego, słownikowego, ale przede wszystkim systemu nazewniczego. Innymi znaczącymi dokumentami jest zbiór Kazań Świętokrzyskich i Kazań Gnieźnieńskich. Skarbem polskiej literatury nazywany jest Psałterz Floriański - najważniejszy tekst czternastowieczny. Być może jeszcze wcześniej zanim spisano Psałterz powstała pieśń Bogurodzica - hymn państwa polskiego, pieśń bojowa śpiewana, m.in. przed bitwą pod Grunwaldem. Jak twierdzą historycy już wówczas uważana była za bardzo starą, nie wszystkie słowa były zrozumiałe dla ówczesnych Polaków. Pomimo licznych zachowanych dokumentow piśmiennictwa nie wiadomo dokładnie, jak mówiono po polsku na co dzień, jak brzmiał nasz język w potocznej mowie.
Odcinek 2: CEBULOWY KOLOR CEGŁY - OD ŚREDNIOWIECZA DO WSPÓŁCZESNOŚCI: W tym odcinku rozważań na temat języka polskiego autorzy podejmują kwestię zapożyczeń. Już w czasach średniowiecznych rozwój osadnictwa na naszych ziemiach, rzemiosła budowlanego, miast na prawie niemieckim, cechów i bractw oraz międzynarodowa wymiana handlowa sprzyjały językowym nowinkom. Staropolszczyzna, jak podają znawcy zagadnienia, zebrała w swoich zasobach leksykalnych około piętnastu tysięcy słów, współczesne słowniki liczą grubo ponad sto tysięcy. Prowadzący program prof. Andrzej Litwornia z Uniwersytetu w Udine oraz jego rozmówcy, profesorzy Jan Miodek i Jerzy Bralczyk, zastanawiają się, jaki procent w polszczyźnie stanowią zapożyczenia i czym one właściwie są, czy świadczą o żywotności, czy też bezradności języka? Język, jako podstawowe narzędzie społecznej komunikacji, na przestrzeni wieków wytworzył wiele nośnych form na swoje potrzeby. W prapoczątkach człowiek posługiwał się glinianą tabliczką i rylcem, a jeszcze wcześniej tzw. pismem obrazkowym. Z czasem nauczył się wytwarzać papirusy, pergamin, a wreszcie papier i druk. Rozwój form komunikowania się był równoległy z pojawianiem się nowych słów, sprzyjających nie tylko pojmowaniu nowych technik, ale i ułatwiających zrozumienie zachodzących zjawisk. Wiek XIX i XX charakteryzują się dynamicznym rozwojem nośników informacji - fotografia, film, radio i telewizja oraz komputery stworzyły nowe możliwości komunikowania się. Jednocześnie posiadają ogromną siłę sprawczą, słowa funkcjonujące w mediach szybko przechodzą do języka potocznego. Nowe określenia, często obcego pochodzenia, wchłaniane są przez język polski. Nie sposób powstrzymać tego procesu, nie można jednak zapominać o wiążących się z tym zagrożeniach dla czystości polszczyzny. Program jest bogato ilustrowany ikonografią z omawianych epok oraz materiałami filmowymi zrealizowanymi m.in. w Biskupinie, Gnieźnie, Poznaniu, w świdnickim Muzeum Kupiectwa, w krakowskim Muzeum Rzemiosła, w Lublinie, Kazimierzu nad Wisłą, Zamościu, w drukarni i redakcji "Gazety Wyborczej".
Odcinek 3: GRECKO-RZYMSKIE KANONY I MOTYWY W POLSKIEJ KULTURZE: Polska należy do kręgu kultury śródziemnomorskiej. Architektura, sztuka i literatura antyczna zaczęły zaznaczać swoje wpływy w naszym kraju w okresie renesansu, kiedy to w zachodniej Europie nastąpił zwrot do kanonów piękna i estetyki grecko-rzymskiej. Na co dzień nie uświadamiamy sobie ogromnego wpływu, jaki na nasze obyczaje, postępowanie, wyczucia estetyczne, język i myślenie wywiera dziedzictwo kulturalne starożytnych Aten. W polskiej architekturze odnaleźć można wiele zabytków utrzymanych w stylu klasycyzmu, m.in. pałac w Wilanowie, w Puławach, warszawskie Łazienki, pałac Namiestnikowski, dwory w Rogalinie, Kórniku, Śmiełowie, Lubostroniu. Podobnie nasza literatura hołdowała greckim kanonom i tematyce, odwołując się często do mitologii, wspomnieć tutaj można chociażby "Odprawę posłów greckich" Jana Kochanowskiego. Antyczna myśl polityczna miała swoich godnych kontynuatorów w osobach Jana Długosza, Marcina Kromera, Andrzeja Frycza-Modrzewskiego i Adama Naruszewicza. Również polskie malarstwo czerpało ze skarbnicy starożytnej Grecji i Rzymu. Podobnie jak w poprzednich odcinkach rozważania teoretyczne poparte będą bogatą ikonografią i materiałami filmowymi. Rozmówcami gospodarza programu, profesora Andrzeja Litworni, będą: pisarz i znawca antyku Zygmunt Kubiak oraz profesor Stanisław Waltoś, dyrektor Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Odcinek 4: BIBLIA JAKO ŹRÓDŁO: W cyklu prezentującym dzieje i rozwój języka polskiego omówienie znaczenia kolejnych tłumaczeń Biblii. Chrześcijaństwo odcisnęło na naszej kulturze niezatarte piętno. Inspiracje Pismem Świętym można odnaleźć zarówno w literaturze, jak i malarstwie, rzeźbie oraz architekturze. Na poparcie tych tez prezentowane są liczne przykłady budownictwa sakralnego w Polsce oraz motywów biblijnych w architekturze. Uzupełnieniem opowieści prowadzącego program, profesora Andrzeja Litworni, są wypowiedzi tłumaczy Pisma Świętego: Czesława Miłosza, autora przekładu Psalmów i Księgi Hioba, oraz ojca Augustyna Jankowskiego, współautora Biblii Tysiąclecia, tzw. Biblii Tynieckiej. Rozważania teoretyczne poparte są bogatą ikonografią oraz materiałami filmowymi zrealizowanymi w Izraelu, Grecji i we Włoszech, w miejscach opisanych w Starym i Nowym Testamencie.
Odcinek 5: JAN Z RENESANSU. SPADEK PO CZARNOLESIE...: Prof. Andrzej Litwornia oraz zaproszeni do udziału w programie goście opowiadają o twórczości Jana Kochanowskiego, jej miejscu i znaczeniu w historii literatury polskiej oraz o godnych następcach mistrza z Czarnolasu - Adamie Mickiewiczu, Juliuszu Słowackim i poetach współczesnych, takich jak Czesław Miłosz i Wisława Szymborska. Trudno jest przecenić zasługi, jakie oddał Kochanowski polszczyźnie. Można się spierać (co niejednokrotnie czyniono), które z jego dzieł - Treny, Fraszki, Psałterz, Pieśni czy "Odprawa posłów greckich" - jest najdoskonalsze. Jedno jest pewne -to on stworzył kanon piękna literackiej polszczyzny i udowodnił, że w naszym ojczystym języku możemy wyrazić wszelakie myśli i uczucia, stany umysłu, rozterki serca i duszy. Kochanowski nie był jednak absolutnym pionierem w tej dziedzinie - nieco wcześniej zabłysnął talent Mikołaja Reja. Zanim jednak to nastąpiło, trzeba było opracować zasady pisowni i ortografii. Jako pierwszy, w połowie XV wieku, zadania tego podjął się kanonik krakowski, trzykrotny rektor Akademii - Jakub Parkoszowic z Żurawicy. To z jego dzieł korzystali poeci epoki Renesansu. W miarę upływu czasu język polski ulegał stopniowej ewolucji, unowocześniał się. Jednak zarówno czytelnicy, jak i poeci nadal chętnie wracają do twórczości Reja i Kochanowskiego, czerpiąc z niej natchnienie i przyjemność, jaka daje obcowanie z piękną polszczyzną. Do dzieł Kochanowskiego niejednokrotnie nawiązywali nie tylko wielcy romantycy, z Mickiewiczem i Słowackim na czele, ale i poeci awangardy - m.in. Julian Przyboś i Tadeusz Różewicz. Czy tradycja poetycka i polszczyzna, jaką stworzył mistrz z Czarnolasu i jego następcy, może być dla współczesnego Polaka atrakcyjna? Jaką rolę odgrywa tradycja literacka - czy jest źródłem inspiracji czy raczej buntu i sprzeciwu? Czy twórca może być wobec niej całkowicie obojętny? W programie interesującą dyskusję na ten temat przeprowadzą: Czesław Miłosz, Tadeusz Różewicz, Wisława Szymborska oraz prof. Edwarda Balcerzana i prof. Andrzej Litwornia.
Odcinek 6: STAROŻYTNOŚCI LITERACKIE XX WIEKU: Mówi się, że świadomość przeciętnego Polaka związana ze starożytnymi inspiracjami w literaturze ostatnich dziesięcioleci zdominowana została przez "Faraona" Bolesława Prusa i Sienkiewiczowskie "Quo vadis", za którą to powieść autor otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Jednak inspiracje te odnaleźć można również w literaturze najnowszej, w twórczości pisarzy i poetów średniego i młodego pokolenia, a świat starożytnych Greków i Rzymian, Egipcjan i ludów Bliskiego Wschodu nieustannie inspiruje twórców i intryguje czytelników. Świadczyć o tym może chociażby to, że wydana w 1998 roku książka Zygmunta Kubiaka "Mitologia Greków i Rzymian" stała się bestsellerem i znalazła rzeszę czytelników nie tylko wśród znawców przedmiotu. Niezwykle złożona i wyrafinowana kultura antyku była źródłem inspiracji dla twórców niemal wszystkich epok i kierunków. Wśród polskich poetów końca XIX i XX wieku, którzy w rozmaity sposób czerpali ze świata Greków i Rzymian, np. wykorzystywali wątki mitologiczne czy sięgali po formę rodem z antyku, znaleźli się m.in. Jan Kasprowicz, Skamandryci, Zbigniew Herbert, Tadeusz Różewicz, Czesław Miłosz i Wisława Szymborska. Najcenniejszym bodaj dziedzictwem antyku jest teatr, gałąź sztuki, która na przestrzeni wieków nabierała coraz większego znaczenia. Dramaturgią parali się najwybitniejsi polscy twórcy, począwszy od Jana Kochanowskiego, poprzez Wojciecha Bogusławskiego, Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Cypriana K. Norwida, Stanisława Wyspiańskiego po pisarzy współczesnych. W programie prof. Andrzej Litwornia, prof. Andrzej Zawada i Zygmunt Kubiak mówić będą o wpływie kultury antyku na polską literaturę, poezję i dramat, oraz o inspiracjach, jakie czerpali z mitologii i literatury greckiej i rzymskiej polscy pisarze z różnych epok.
Odcinek 7: POLSZCZYZNA I MIT ŚRÓDZIEMNOMORSKI: "Olimpijski mit starożytnych Greków o człowieku podobnym do bogów, tak jak widziały go z coraz większego oddalenia oczy poetów i filologów, moralistów i historyków kultury, ten mit śródziemnomorski tworzący podstawy nowożytnej Europy obalony został w ciągu niewielu lat, podeptany przez tych, dla których człowiek stał się tylko nawozem historii, pojętej fatalistycznie, łajnem i krwią" - pisał Mieczysław Jastrun. Po wojennej zagładzie narodów o arkadyjskim micie szczęśliwości niewiele się mówiło, pisano raczej o upadku wszystkich ideałów. Mimo że wojny i różnego rodzaju konflikty zbrojne toczą się na naszym globie nieustannie, przez ostatnie pół wieku żyjemy w Europie względnie bezpiecznie. Czy w tym czasie odrodziły się marzenia o "micie śródziemnomorskim" i czy Europejczycy, nie tylko twórcy i artyści, podjęli próbę odbudowania tego mitu? Na ile pamięć o koszmarze wojny, ludobójstwie ma wpływ na postawy współczesnych, współczesną filozofię, literaturę i sztukę? Po jakim czasie następuje "zmęczenie" martyrologią i potrzeba uwolnienia się od koszmarów przeszłości - w jaki sposób potrzebę tę zamanifestowali polscy twórcy młodego pokolenia, jak przebiegał ich dialog z twórcami pokolenia wojennego? W programie będą się wypowiadać m.in. Tadeusz Różewicz, Czesław Miłosz, Wisława Szymborska, Gustaw Herling-Grudziński, Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki, Stanisław Barańczak oraz prof. Andrzej Litwornia i prof. Andrzej Zawada.
Odcinek 8: EUROPEJSKIE OBCOWANIE: Polska kultura na tle kultury zachodnioeuropejskiej - wzajemne wpływy i oddziaływania. Nasz wkład w rozwój kultury, sztuki i nauki kontynentu - w jakich okresach historycznych Polacy byli najaktywniejsi? Jak, na przestrzeni wieków, polscy twórcy i uczeni byli postrzegani przez ludzi Zachodu? Program, w którym udział biorą prof. dr Andrzej Litwornia, prof. dr Stanisław Ziejka i ksiądz dr Maciej Zięba, jest próbą odpowiedzi na te pytania, posługuje się przykładami zarówno z historii, jak i współczesności. Konstrukcja całego wywodu opiera się na dwóch kulturowych wyznacznikach, którymi są: dziedzictwo Dekalogu i powszechność instytucji uniwersytetu. Nagrody Nobla dla Henryka Sienkiewicza, Czesława Miłosza i Wisławy Szymborskiej, międzynarodowa sława takich artystów i pisarzy jak Stanisław Ignacy Witkiewicz, Witold Gombrowicz, Tadeusz Różewicz, Zbigniew Herbert, Sławomir Mrożek, Stanisław Lem, Ryszard Kapuściński, Jerzy Grotowski i Tadeusz Kantor - sprawiły, że Polska stała się istotnym punktem na kulturalnej mapie Europy. W dziedzinie myśli i tradycji chrześcijańskiej nie do przecenienia jest ponaddwudziestoletni pontyfikat Jana Pawła II. Trudno jest precyzyjnie określić, ile Europa dała Polsce i na ile Polska jej się zrewanżowała. Jedno jest pewne - tradycja europejska jest dla nas bardzo istotna.

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj