CESARSKI SZALENIEC

• Spektakl telewizyjny
• Rok produkcji:
  1998
• Premiera:
  1998. 10. 26
• 90 min

Telewizyjna inscenizacja powieści wybitnego współczesnego poety i prozaika estońskiego, wnikliwego badacza narodowej przeszłości. Jaan Kross urodził się w 1920 r. w Tallinie. Studiował prawo, był pracownikiem bankowym, w czasie wojny został zmobilizowany jako tłumacz. Po wojnie był więziony i zesłany - oficjalne życiorysy podawały, że w latach 1948-50 przebywał w Komi i Kraju Krasnojarskim. Wrócił do Tallina w 1954 r. Debiutował jako poeta, przez wiele lat zajmował się tłumaczeniem światowej klasyki, m.in. dzieł Szekspira, Heinego, Błoka oraz literatur skandynawskich. Jako autor poczytnych powieści historycznych objawił się późno, tuż przed pięćdziesiątką. W latach 70. ukazały się w polskim przekładzie "Cztery wezwania z przyczyny świętego Jerzego", "Trzy bicze czarnej śmierci, czyli opowieść o Baltazarze Russowie", "Immatrykulacja Michelsona", "Kamienie z nieba". W 1992 r. Jaan Kross został deputowanym pierwszego wolnego parlamentu Estonii i jako najstarszy odczytał tekst zaprzysiężenia posłów. Od lat jego nazwisko wymieniane jest wśród kandydatów do literackiej Nagrody Nobla. Literacką specjalnością Krossa są mistrzowskie portrety psychologiczne postaci znanych z kart rodzimej historii. "Unikam starannie - mówił w jednym z wywiadów - takiej alegorycznej zabawy z materiałem historycznym, gdy o minionych czasach i wydarzeniach przeszłości mówi się jakby umownie, mając na myśli w rzeczywistości zjawiska i fakty współczesności. Choć naturalnie staram się przekazać coś istotnego również ludziom mojej epoki". Jego bohaterów łączy jedno - wszyscy muszą dokonywać istotnych wyborów życiowych w sytuacji zewnętrznego przymusu. Uczą się kompromisu, zgłębiają jego granice. Często dla ocalenia własnej tożsamości zmuszeni są ulec silniejszemu. Być może taka właśnie jest zwykła strategia przetrwania - słabego człowieka próbującego stawić opór możnym tego świata i małego narodu, przez stulecia żyjącego pod presją potężnych sąsiadów. Jaan Kross przyznał: "Przeszłość mego ojczystego kraju Telewizyjna inscenizacja powieści wybitnego współczesnego poety i prozaika estońskiego, wnikliwego badacza narodowej przeszłości. Jaan Kross urodził się w 1920 r. w Tallinie. Studiował prawo, był pracownikiem bankowym, w czasie wojny został zmobilizowany jako tłumacz. Po wojnie był więziony i zesłany - oficjalne życiorysy podawały, że w latach 1948-50 przebywał w Komi i Kraju Krasnojarskim. Wrócił do Tallina w 1954 r. Debiutował jako poeta, przez wiele lat zajmował się tłumaczeniem światowej klasyki, m.in. dzieł Szekspira, Heinego, Błoka oraz literatur skandynawskich. Jako autor poczytnych powieści historycznych objawił się późno, tuż przed pięćdziesiątką. W latach 70. ukazały się w polskim przekładzie "Cztery wezwania z przyczyny świętego Jerzego", "Trzy bicze czarnej śmierci, czyli opowieść o Baltazarze Russowie", "Immatrykulacja Michelsona", "Kamienie z nieba". W 1992 r. Jaan Kross został deputowanym pierwszego wolnego parlamentu Estonii i jako najstarszy odczytał tekst zaprzysiężenia posłów. Od lat jego nazwisko wymieniane jest wśród kandydatów do literackiej Nagrody Nobla. Literacką specjalnością Krossa są mistrzowskie portrety psychologiczne postaci znanych z kart rodzimej historii. "Unikam starannie - mówił w jednym z wywiadów - takiej alegorycznej zabawy z materiałem historycznym, gdy o minionych czasach i wydarzeniach przeszłości mówi się jakby umownie, mając na myśli w rzeczywistości zjawiska i fakty współczesności. Choć naturalnie staram się przekazać coś istotnego również ludziom mojej epoki". Jego bohaterów łączy jedno - wszyscy muszą dokonywać istotnych wyborów życiowych w sytuacji zewnętrznego przymusu. Uczą się kompromisu, zgłębiają jego granice. Często dla ocalenia własnej tożsamości zmuszeni są ulec silniejszemu. Być może taka właśnie jest zwykła strategia przetrwania - słabego człowieka próbującego stawić opór możnym tego świata i małego narodu, przez stulecia żyjącego pod presją potężnych sąsiadów. Jaan Kross przyznał: "Przeszłość mego ojczystego kraju stanowi jakby rozszerzony wariant mojej własnej przeszłości". Bohater powieści "Cesarski szaleniec" (1978, wyd.pol.1990), Tymoteusz von Bock, to postać autentyczna - wychowanek znanego estońskiego reformatora, uczestnik wojen napoleońskich, bliski powiernik cara Aleksandra I; później ożenił się z estońską chłopką i wysłał monarsze niewiarygodnie śmiały memoriał polityczny, nazywając w nim cara "zdrajcą ojczyzny". Autor nie dopowiada, czy jego bohater był obłąkany czy też normalny - bardziej normalny niż jego konwencjonalne, pogodzone z samowolą władzy otoczenie.
Początki opowieści sięgają roku 1813 - Tymoteusz przybywa do chaty Mettichów prosić o rękę Eevy. Zamierza wysłać ją na parę lat na naukę do swego mistrza, pastora Masinga, a potem poprowadzić do ołtarza, by dowieść światu równości wszystkich wobec Boga. Pastor zgadza się kształcić pochodzącą z ludu kobietę, ale odmawia udzielenia ślubu narzeczonym. Wie, że nie tylko oni naraziliby się na ostracyzm środowiska, lecz i jemu groziłoby wygnanie. Z bólem serca luterański pastor doradza młodym przejście na prawosławie. Już nawet znalazł w Petersburgu kapłana - większego pijanicę albo większego humanistę niż on sam - który da im ślub. Gdy młodzi państwo von Bock przybywają do rodowego majątku w Voisiku, w praktyce doświadczają tego, o czym mówił pastor. Nawet ukochana siostra Tymoteusza oświadcza, że żadna kobieta z towarzystwa nie będzie bywać w domu szwagierki. Mimo wyraźnych oznak niechęci otoczenia małżonkowie są szczęśliwi, oczekują dziecka. Niespodziewanie von Bock zostaje aresztowany. Żona, jej brat, młodszy brat Tymoteusza nie mają pojęcia, co się stało, że tak nagle popadł w niełaskę ulubieniec cara, dzielny oficer, który z kampanii napoleońskiej wyniósł tyle ran, co medali. Gdy przerażona Eeva pyta, kogo może prosić o pomoc, Timo odpowiada: cesarza, ale do niego się nie zwracaj. Dopiero po śmierci Aleksandra, kiedy na tron wstępuje Mikołaj, żona zesłańca ośmiela się wystosować do cara błagalny list. Tymoteusz zostaje zwolniony z twierdzy, ale ma pozostać w domu pod nadzorem. Zdaje sobie sprawę z tego, że jest bezustannie szpiegowany, jawnie i z ukrycia. Początkowo akceptuje plan żony i wiernych przyjaciół, którzy potajemnie przygotowują jego ucieczkę, lecz w ostatniej chwili wycofuje się. Odebrano mu wszystko - majątek, wolność osobistą, syna, który w carskiej szkole kadetów powoli staje się obrońcą systemu, z którym ojciec walczył. A jednak niezłomny Tymoteusz von Bock nie zamierza uciekać z pola walki. W sennych koszmarach powraca przeszłość - dramatyczny spór z carem, ostre słowa memoriału, które strach czytać, a co dopiero napisać. Dręczą go obawy, czy jego "szaleństwo" nie zaszkodzi tym, których kocha. Ale to on zapłaci najwyższą cenę za próbę ocalenia wewnętrznej niezależności i wierność prawdom, w które wierzy. Czy prawdę o nim pozna jego syn, czy dopiero pokolenie późnych wnuków? Odpowiedź na to pytanie twórcy spektaklu pozostawiają widzom. [PAT]

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj

Pierwowzory

schowaj