SZALBIERZ

• Spektakl telewizyjny
• Rok produkcji:
  1990
• Premiera:
  1991. 01. 21
• Barwny, 105 min

Tadeusz Łomnicki często powtarzał, że aktor musi być z góry przygotowany na utrwalenie swego dzieła jedynie w pamięci widzów, w przeciwnym razie jego udziałem stanie się prawdziwy dramat - dramat artysty, po którym nic nie zostaje. W dziesięć lat po śmierci aktora nie ma wątpliwości, że zostało po nim wiele - i w pamięci ludzkiej, i w archiwalnych zapisach jego ról. Bogusławski w "Szalbierzu" to jedna z najwybitniejszych kreacji. Notabene, Łomnicki już po raz kolejny wcielał się w postać komedianta, wcześniej grał m.in. Moliera w "Zmowie świętoszków" Bułhakowa, Feuerbacha w sztuce Dorsta, Bruscona w "Komediancie" Bernharda, starego aktora Icyka Sagera w sztuce Salvatore "Stalin". Być może tego typu postaci pozwalały wybitnemu, dojrzałemu artyście najpełniej wyrazić zawodowe i życiowe doświadczenia, własne refleksje nad kondycją człowieka i istotą sztuki aktorskiej. Tu w jednej roli mógł zawrzeć jakby kilka ról - "wchodził w postać", był nią, interpretował i komentował. W "Szalbierzu" nieustannie przechodził od postaci Bogusławskiego do roli Tartuffe'a i na odwrót. Był geniuszem i kabotynem, żywą legendą polskiej sceny i starym, zmęczonym życiem człowiekiem. "Istnieją takie archetypy aktorskie, które niewiele się zmieniają bez względu na epokę - mówił w wywiadzie Gyorgy Spiro. - Tego rodzaju aktor jest po trosze szalbierzem, odrobinę łajdakiem i manipulatorem, zawsze jednak służy to jakiejś sprawie. Teatr jest i był miejscem dla ludzi twardych. Jeśli ktoś chce zrobić wielką karierę jako aktor czy reżyser, musi być wyrachowany, a czasem nawet bezwzględny. Sam talent nie wystarcza".
Jednak "Szalbierz" jest nie tylko dramatem o aktorach. To także przyczynek do analizy odwiecznych powiązań między teatrem a dworem, sztuką a polityką. Rzecz o mechanizmach władzy totalitarnej, nie tylko gnębiącej, ale i obłaskawiającej artystów, i o wilczych prawach, jakie panują w "świątyni sztuki", którym ulegają nawet najwięksi. Gyorgy Spiro, węgierski dramaturg, pisarz, tłumacz Wyspiańskiego i Gombrowicza, zafascynowany Słowackim i Norwidem, polską kulturą i historią, w "Szalbierzu" rozwinął jeden z wątków wydanej w 1981 r. swojej głośnej powieści "Iksowie".
Polska prapremiera sztuki napisanej z myślą o wybitnym aktorze węgierskim Tamasie Majorze odbyła się w Teatrze Ateneum w Warszawie w 1987 r. W spektaklu telewizyjnym, zaliczonym do Złotej Setki Teatru TV, Tadeuszowi Łomnickiemu godnie partnerowali znakomici aktorzy krakowscy, wśród nich Jan Peszek w roli dyrektora teatru wileńskiego i Jan Nowicki w roli Gubernatora.

Przyjazd wielkiego Wojciecha Bogusławskiego do Wilna, naonczas prowincjonalnej mieściny, jest wydarzeniem bez precedensu dla mieszkańców i zakompleksionych aktorów miejscowego teatru. Bogusławski, któremu w stolicy wiedzie się nie lepiej, zgadza się wystąpić na prowincji, domagając się jednak wysokiego honorarium - "za sztukę trzeba płacić, ja z tego żyję", Dyrektor Każyński chętnie się na to godzi wierząc, że na gościnny występ "ojca sceny narodowej" przyjdzie całe Wilno, nawet sam Guberator. A to oznacza łaskawość władzy i dotacje dla podupadającej sceny. Zwłaszcza że dyrektor zamierza do Molierowskiej komedii wprowadzić specjalne akcenty - w odpowiednim momencie pokazać portret cara i orły, polski i rosyjski. Przejrzawszy plany dyrektora, sprytny szalbierz rozgrywa finał po swojemu, apoteozę caratu zmieniając w polityczną prowokację. Sztuka zyskuje wymowę patriotyczną, publiczność jest zachwycona. Gubernator opuszcza teatr. Dyrektor i aktorzy z obawą myślą o przyszłości tej jedynej ostoi polskości w mieście. Bogusławski w pośpiechu wyjeżdża z Wilna. [TVP]

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj

Pierwowzory

schowaj

Varia

pokaż