POEZOKONCERTY (1)

• Odcinek serialu
• 28 '

W pierwszym odcinku autorzy wprowadzają widza w omawiane wydarzenia. Opowiadają o narodzinach i rozwoju ruchu futurystów. Narracja uzupełniona będzie fragmentami manifestów i wierszy, prasowych relacji z tzw. poezokoncertów. Dla przybliżenia atmosfery, jaka panowała w ruchu futurystów, realizatorzy przygotowali krótkie inscenizacje aktorskie prezentujące fragmenty poezokoncertów z dynamicznymi elementami współczesnej im techniki, którą uważali za pełnoprawną dziedzinę sztuki.

YANKOWSKI, WAT, STERN (2)

• Odcinek serialu
• 29 '

Sylwetki prekursorów polskiego futuryzmu - Jerzego Jankowskiego, Aleksandra Wata i Anatola Sterna. Opowieść o narodzinach, rozwoju i fazie schyłkowej tego kierunku literacko-artystycznego. Pierwszym rodzimym poetą, który zainteresował się postulatami włoskich i rosyjskich futurystów, był Jerzy Jankowski (1887-1941), młody działacz PPS-u. Począwszy od 1913 roku drukował swoje wiersze na łamach czasopism literackich. W roku 1920 wydał zbiór pt. "Tram wpopszek ulicy", który wywołał prawdziwy skandal. Dla mocno zakorzenionych w tradycji młodopolskiej warszawskich literatów, przyzwyczajonych do dbałości o słowo i kochających piękno, wydany bardzo niedbale, na papierze pakowym tomik był jak rzucona rękawica. Nie mniejszy szok wywołała zawartość zbioru. Zgodnie z założeniami futuryzmu, Jankowski całkowicie zlekceważył wszelkie zasady gramatyki, ortografii i interpunkcji. W swych utworach opiewał nową cywilizację techniczną, w pogardzie mając tradycję, kulturę, i wszelkie ustalone normy życia społecznego. Od wydania "Tramu wpopszek ulicy" atmosfera skandalu i sensacji będzie stale towarzyszyć polskim futurystom - zresztą, na ich wyraźne życzenie. Wszelkiego rodzaju prowokacje i działania, które określilibyśmy mianem performance'ów, były nieodłącznym elementem ich twórczości. Jerzy Jankowski połączył sztukę z życiem, co okazało się przedsięwzięciem nazbyt ryzykownym. W 1921 roku popadł w obłęd i kolejnych 20 lat swego życia spędził w szpitalu psychiatrycznym. Zginął w 1941 roku rozstrzelany przez hitlerowców. Pełne dramatycznych momentów są biografie futurystów warszawskich - Aleksandra Wata i Anatola Sterna. Swą awangardową i obrazoburczą działalność rozpoczęli w 1918 roku. Niespełna rok później występowali publicznie w kabarecie "Pod Pikadorem", wespół z poetami późniejszego Skamandra. Występy Wata i Sterna często zakłócała policja, oskarżając ich o propagandę bolszewicką. Obaj poeci niejedną noc przesiedzieli w areszcie. Solidarnie nienawidziła ich krytyka, odsadzając od czci i wiary. Jedynym, który im sprzyjał, był Witkacy. W połowie lat 20. futuryzm zaczął się wypalać, a jego twórcy, zarówno w Polsce, jak i za granicą, zaczęli skłaniać się ku faszyzmowi lub komunizmowi. W 1939 roku Wat wyjechał do Lwowa, gdzie współpracował z redakcją "CzerwonegoSztandaru". Romans z komunizmem źle się dla niego zakończył. W 1940 roku został aresztowany przez NKWD za krytykę Stalina. Do 1946 roku przebywał na zesłaniu w Kazachstanie. Potem wrócił do Polski, zaś schyłek życia spędził we Francji. Dotknięty nieuleczalną chorobą, w 1967 roku popełnił samobójstwo. Anatol Stern przeżył go o rok. Po rozpadzie warszawskiej grupy futurystów, szczególnie w latach 30. robił karierę jako wzięty scenarzysta (m.in. "Pani minister tańczy"). Po wojnie nie odzykał dawnego powodzenia, zesłany przez komunistyczne władze na literacki margines.

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj

JASIEŃSKI, MŁODOŻENIEC (3)

• Odcinek serialu
• 29 '

Nietrudno spostrzec, że biografie polskich futurystów mają wiele punktów wspólnych. Stanisław Młodożeniec (1895-1959) i Bruno Jasieński (1901-1938) pochodzili z Sandomierszczyzny. Traf chciał, że obaj jako młodzi chłopcy znaleźli się w Moskwie. Chodzili do tego samego gimnazjum, lecz poznali się kilka lat później. W 1914 roku ojciec Jasieńskiego wywiózł swą rodzinę do Moskwy. Rok później w mieście tym zamieszkał również Stanisław Młodożeniec. Zarówno on, jak i Jasieński stali się świadkami narodzin, wybuchu i tryumfu rewolucji. Obaj zetknęli się wówczas z rosyjską awangardą literacką. Wielu jej przedstawicieli "zakochało" się w komunizmie i zaczęło służyć mu piórem i czynem. Rewolucyjne idee zauroczyły również młodego Jasieńskiego i Młodożeńca. W 1918 roku obaj wrócili do Polski i rozpoczęli studia na Uniwersytecie Jagiellońskim.Tam się spotkali i zaprzyjaźnili. W 1919 roku, wraz z Tytusem Czyżewskim, założyli klub futurystów "Katarynka". Nadszedł czas skandali, odezw i manifestów, literackich i obyczajowych prowokacji, przepychanek z kolegami po piórze i policją. Młodożeniec był nieco na uboczu tych burzliwych wydarzeń. W roku 1922 skończył studia i zaczął pracować w szkole jako polonista. Zbliżył się do ZMW "Wici", był autorem hymnu tej organizacji. Jasieński z kolei związał się z lewicą komunistyczną. Szykanowany przez policję i cenzurę wyjechał do Francji. Napisał tam skandalizującą książkę "Palę Paryż" i aktywnie działał w środowisku komunistów - w efekcie został wydalony przez francuskie władze. W 1929 roku przybył do ZSRR, gdzie czekało go gorące i entuzjastyczne przyjęcie. Jasieński był mile zaskoczony rozmiarami swej popularności - nareszcie odnalazł swoje miejsce. Przyjął radzieckie obywatelstwo i zaczął tworzyć w języku rosyjskim. Jednocześnie, zafascynowany Majakowskim, tłumaczył jego wiersze na polski. Wstąpił do WKP(b), jako działacz wyróżniał się gorliwością graniczącą z fanatyzmem. Zaangażował się w niebezpieczną walkę o partyjne stołki, angażował się w personalne ataki na tracących popularność kolegów, co zakończyło się dla niego tragicznie. Również i w jego przypadku stało się jasne, że w pewnym momencie rewolucja pożera własne dzieci. Jasieński zagubił się w świecie wewnątrzpartyjnych intryg, nagle jego pewna z pozoru pozycja uległa całkowitemu załamaniu. W 1937 roku został aresztowany pod typowymi dla strasznych lat 30. absurdalnymi zarzutami. Do dziś nie jest pewne, gdzie, kiedy i w jakich okolicznościach zginął. Jego żona, która próbowała go ratować pisząc list do Stalina, spędziła 17 lat w łagrze. W 1956 roku Jasieńskiego zrehabilitowano.

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj

TYTUS CZYŻEWSKI - SKRYTY SZAMAN (4)

• Odcinek serialu
• 29 '

W młodości Tytus Czyżewski (1880-1945) rzucił się w wir artystycznych i literackich poszukiwań. Studiował na Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Józefa Mehoffera i Stanisława Wyspiańskiego, następnie kontynuował naukę w Paryżu.Tam zetknął się z nowymi prądami artystycznymi, takimi jak kubizm, i ze środowiskiem paryskiej awangardy. Po powrocie do kraju w 1917 roku założył w Krakowie wraz z Andrzejem i Zbigniewem Pronaszkami stowarzyszenie Ekspresjoniści Polscy. Wkrótce dołączył do nich Leon Chwistek, nazwę zmieniono na Formistów Polskich. Czyżewski redagował pismo "Formiści", na łamach którego publikował swoje wypowiedzi programowe. Jego wczesna poezja ze zbiorów "Zielone oko" i "Noc - Dzień" dowodzą o indywidualnej interpretacji założeń futuryzmu, dadaizmu i innych nowych kierunków. Czyżewski interesował się wieloma obliczami awangardy. Wraz z Bruno Jasieńskim i Stanisławem Młodożeńcem uczestniczył w pierwszych, skandalizujących wystąpieniach polskich futurystów. Następnie, w latach 1922-25 pracował w ambasadzie polskiej w Paryżu, skąd nadsyłał korespondencję do "Zwrotnicy", sporo podróżował po Europie. Dzieląc z futurystami zainteresowanie dla sztuki ludów prymitywnych wydał w 1925 roku w Paryżu zbiór "Pastorałki", wspaniałą stylizację ludową opartą na obrzędowości Bożego Narodzenia. W latach trzydziestych wycofał się na pole literackiej krytyki, stając się znacząca postacią w środowisku.

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj

LEON CHWISTEK. WIELKOŚĆ DLA PRZYJEMNOŚCI (5)

• Odcinek serialu
• 29 min

Sylwetka kolejnej, fascynującej postaci z kręgu awangardy okresu międzywojennego, zaangażowanej m.in. w ruch formistów. Leon Chwistek (1884-1944), filozof, logik, matematyk, pisarz, publicysta, malarz i teoretyk sztuki, dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Zakopanem. Przyjaźnił się wówczas z Bronisławem Malinowskim i Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, który w późniejszym okresie stał się jego głównym antagonistą. Ukończył Gimnazjum Klasyczne w Krakowie, następnie uczył się rysunku na tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Józefa Mehoffera. Studiował matematykę, fizykę i filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1906 roku uzyskał doktorat na podstawie pracy "O aksjomatach". Kontynuował studia na paryskiej Sorbonie, uczył się również malarstwa u Emila Antoine'a Bourdelle'a. W 1913 roku wstąpił do oddziału "Strzelca" w Paryżu. Po wybuchu I wojny światowej powrócił do Krakowa, służył w I Brygadzie Legionów Polskich. W 1916 roku poślubił Olgę Steinhaus, wielką miłość swego życia. Kiedy Władysław Dunin-Borkowski, znajomy ze "Strzelca", wyraził się o niej w lekceważący sposób, Chwistek wyzwał go na pojedynek na szable i omal nie obciął arogantowi ucha. W 1917 roku przyłączył się do grupy Formistów i stał się jej teoretykiem. Rok później ogłosił traktat pt. "Wielość rzeczywistości w sztuce". Współredagował pismo "Formiści", uczestniczył w skandalizujących wystąpieniach ruchu, drukował w jedniodniówce "Nuż w bżuhu". Współpracował również ze "Zwrotnicą" i "Nową sztuką", pisał rozprawy o awangardowej plastyce, poezji, teatrze, architekturze, a jako artysta malarz realizował własną doktrynę tzw. strefizmu. Obszar jego zainteresowań i poszukiwań był niezwykle szeroki, obejmował sztukę, literaturę, pedagogikę, naukę i filozofię. Uprawiał publicystykę, w 1933 roku ogłosił zjadliwą krytykę życia umysłowego pt. " Zagadnienia kultury duchowej w Polsce". Rywalizował z Witkacym - pisarzem, tworząc eksperymentalne powieści: "Kardynał Poniflet" i "Pałace Boga". W programie Leona Chwistka wspomina jego córka, prof. Anna Dawidowiczowa.

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj

ADAM WAŻYK - PULSOWANIE RZECZY (6)

• Odcinek serialu
• 29'

Urodzony w 1905 roku Adam Ważyk na początku dwudziestolecia międzywojennego był osobą bardzo młodą, ale też niezwykle ciekawą otaczającego go świata i ludzi. Dzięki temu, jak również nieodpartej żądzy wiedzy, udało mu się w niedługim czasie zdobyć niezbędne podstawy teoretyczne i dojrzale wejść w artystyczne spory epoki. Ważyk studiował matematykę na Uniwersytecie Warszawskim - w tym okresie po raz pierwszy zetknął się ze środowiskiem awangardy. W latach 1924 -25 był redaktorem naczelnym "Almanachu Nowej Sztuki", współpracował też ze "Zwrotnicą". Napisał stosunkowo niewiele, ale za każdym razem jegopublikacje wywoływały zamieszanie i znaczny odzew. Przed wojną ukazały się dwa tomiki jego wierszy: "Semafory" oraz "Oczy i usta". Następnie poświęcił się prozie, w której od eksperymentów awangardowych (zbiór opowiadań "Człowiek w burym ubraniu", powieść "Latarnie świecą w Karpowie") przeszedł do konwencji realistycznej w powieści psychologiczno-obyczajowej "Mityrodzinne". W latach 1939-41 przebywał we Lwowie, a następnie w głębi ZSRR. Był oficerem politycznym w I Armii Wojska Polskiego,a w latach 1944-45 sekretarzem generalnym ZZLP w Lublinie. Przez kilka lat współpracował z tygodnikiem "Kuźnica", a w latach 1950-55 był redaktorem naczelnym miesięcznika "Twórczość" w Warszawie.W tym czasie na zjazdach ZLP i w czasopismach występował jako jeden z teoretyków realizmu socjalistycznego. Tym większym zaskoczeniem dla wszystkich był "Poemat dla dorosłych", ogłoszony w roku 1955 - gwałtowna manifestacja rozczarowania do założeń ideowo-artystycznych dotychczasowej twórczości. Nagle, z literackiego dygnitarza decydującego o tym, czyje utwory ukażą się na łamach wpływowej "Twórczości", Ważyk stał się jednym z pierwszych dysydentów. W swej późniejszej działalności pisarskiej nawiązywał do młodzieńczych doświadczeń intelektualnych i poetyckich. Dorobek awangardy poetyckiej dwudziestolecia podsumował w analitycznym eseju "Dziwna historia awangardy". Lubując się we francuskiej poezji, tłumaczył utwory m.in. Rimbauda, Apollinaire'a, Eluarda i Jackoba.

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj